Σύνδρομο κατάρρευσης μελισσών (Colony Collapse Disorder, CCD)

Τις τελευταίες ημέρες πήρα στα χέρια μου το τεύχος Οκτωβρίου του αμερικάνικου μελισσοκομικού περιοδικού Bee Culture στο οποίο είμαι συνδρομητής. Στο εξώφυλλό του παρουσιάζει με ωραίο διασκεδαστικό τρόπο την κατάσταση που επικρατεί τα τελευταία χρόνια σε πολλές πολιτείες των Ηνωμένων Πολιτειών , σχετικά με το σύνδρομο κατάρρευσης των μελισσών. Πολλά έχουν γραφτεί για αυτό το θέμα , εγώ εδώ θα αναδημοσιεύσω ένα τμήμα από άρθρο της εφημερίδας ΤΟ ΒΗΜΑ στις 06/04/08.
Μια απρόβλεπτη διαταραχή
Η αποκαλούμενη «διαταραχή κατάρρευσης αποικίας» (Colony Collapse Disorder, CCD), που έχει ήδη εμφανιστεί σε πολλά μελίσσια στις ΗΠΑ, στη Βραζιλία, στον Καναδά αλλά και σποραδικά σε κάποιες ευρωπαϊκές χώρες - ευτυχώς, όχι, τουλάχιστον ακόμη, στη δική μας, όπως σημειώνουν οι επιστήμονες - μπορεί τελικώς να οδηγήσει σε κατάρρευση του οικοσυστήματος.
Στις ΗΠΑ όσοι ασχολούνται με τη μελισσοκομία κάνουν λόγο για μια απειλή η οποία από το φθινόπωρο του 2006, οπότε και εμφανίστηκε, ως και σήμερα οδηγεί σε «κατάρρευση» ολοένα και περισσότερους επαγγελματίες. Σε κάποιες Πολιτείες έχει παρουσιαστεί μείωση του πληθυσμού των μελισσών που κυμαίνεται μεταξύ 50% και 90%, συχνά μέσα σε μόλις μερικές εβδομάδες. Παρόμοια εικόνα εμφανίζεται στη Βραζιλία αλλά και στον Καναδά το τελευταίο διάστημα. Ευτυχώς η κατάσταση στην Ευρώπη είναι καλύτερη, αν και έχουν υπάρξει σποραδικές αναφορές μείωσης - παρότι μικρής - του πληθυσμού των μελισσών σε χώρες όπως η Γερμανία, η Ελβετία, η Ισπανία, η Πορτογαλία αλλά και η Βρετανία θέτοντας τους επιστήμονες σε επιφυλακή. Ευτυχώς, με τα μέχρι στιγμής στοιχεία, στην Ελλάδα ο πληθυσμός των μελισσών δεν έχει δεχθεί ιδιαίτερο πλήγμα.
Απλώς... εξαφανίζονται
«Ένοχο» για τον αφανισμό των μελισσών δεν είναι άλλο από το φαινόμενο CCD του οποίου τα βαθύτερα αίτια αναζητούν οι ειδήμονες σε όλα τα μήκη και τα πλάτη της Γης. Τι συμβαίνει όμως σε μια κυψέλη που έχει «χτυπηθεί» από τη διαταραχή κατάρρευσης αποικίας; Αρχικώς, ως και λίγες εβδομάδες πριν από την κατάρρευση, στην αποικία των μελισσών όλα κυλούν ήρεμα, χωρίς να υπάρχουν προειδοποιητικά σημάδια της καταστροφής που θα επακολουθήσει. Ξαφνικά όμως οι ενήλικες μέλισσες εξαφανίζονται, αφήνοντας πίσω τους μια κυψέλη γεμάτη μέλι, γύρη, τη βασίλισσα και ίσως μερικές εργάτριες. Οι μελισσοκόμοι στις ΗΠΑ, όπου έχει εντοπιστεί το φαινόμενο στο μεγαλύτερο εύρος του, αναφέρουν ότι οι αποικίες αυτές δεν περιέχουν νεκρά έντομα, ούτε εντοπίζονται νεκρές μέλισσες γύρω τους. Απλώς οι μέλισσες μια ωραία πρωία εξαφανίζονται επειδή λόγω διαφορετικών αιτίων... χάνουν τον δρόμο για το σπίτι και πεθαίνουν κάπου στη διαδρομή.
Η λίστα των υποψήφιων υπαιτίων για τη μυστηριώδη εξαφάνιση των μικρών αυτών εντόμων με την τεράστια σημασία για τη διατήρηση της ισορροπίας του περιβάλλοντος είναι μεγάλη. Εκτός από τις ασθένειες που παρουσιάζουν ούτως ή άλλως τα συγκεκριμένα έντομα, όπως η αμερικανική και η ευρωπαϊκή σηψιγονίες, η ασκοσφαίρωση ή η νοσεμίαση, ο σύγχρονος «δολοφόνος» τους, όπως όλα δείχνουν, δεν είναι άλλος από τον ίδιο τον άνθρωπο και τις δράσεις του. Χημικά, φυτοφάρμακα, τοξίνες, ακτινοβολία αποτελούν τους πρώτους παράγοντες που ενοχοποιούνται για την εμφάνιση της διαταραχής CCD και οι οποίοι δεν θα υπήρχαν χωρίς την καταστροφική, όπως αποδεικνύεται, παρέμβαση του ανθρώπου στη φύση.
Βασικοί ένοχοι
* Φυτοφάρμακα: Πειράματα που έχουν διεξαχθεί σε μεγάλα ευρωπαϊκά κέντρα έχουν δείξει ότι ορισμένα φυτοφάρμακα επιδρούν στον οργανισμό των μελισσών και για τον λόγο αυτόν όταν μια φαρμακευτική εταιρεία υποβάλλει αίτηση στο Ανώτατο Συμβούλιο Γεωργικών Φαρμάκων (ΑΣΥΓΕΦ) για να πάρει έγκριση για την κυκλοφορία κάποιου φαρμάκου, πρέπει να αποδεικνύει ότι το προϊόν της δεν βλάπτει τις μέλισσες. Όμως συχνά τα στοιχεία που δίνουν οι εταιρείες δεν είναι ακριβή, σημειώνουν οι ειδικοί τονίζοντας ότι στο παρελθόν εντομοκτόνο κατά της μελίγκρας το οποίο στη συσκευασία του ανέφερε ότι δεν είναι επικίνδυνο για τις μέλισσες οδήγησε σε θάνατο χιλιάδες ωφέλιμα έντομα.
* Φάρμακα για τις ασθένειες των μελισσών: Χημικά τα οποία χρησιμοποιούνται από τους ίδιους τους μελισσοκόμους ώστε να θέτουν υπό έλεγχο τις διαφορετικές ασθένειες που παρουσιάζονται στα μελίσσια, ενοχοποιούνται επίσης από ορισμένους ειδικούς για συμβολή στη διαταραχή CCD, ακόμη και αν η χρήση τους γίνεται σύμφωνα με όλες τις ενδείξεις.
* Χημική ρύπανση: Στη «χημική» σούπα που κατηγορείται για την εξαφάνιση των μελισσών προστίθενται και άλλα περιβαλλοντικά χημικά, τοξίνες που έχουν συσσωρευθεί στα φυτά και οι οποίες περνούν στον οργανισμό των μελισσών όταν εκείνες συλλέγουν τροφή. Ο χημικός κίνδυνος όμως παραμονεύει οπουδήποτε: όταν οι μέλισσες πίνουν μολυσμένο νερό, όταν έρχονται σε επαφή με χημικά ή τα εισπνέουν μέσα σε σπίτια τα οποία «επισκέπτονται» ή ακόμη και έξω από την κυψέλη τους.
* Γενετικώς τροποποιημένα φυτά: Οι «μεταλλαγμένες» φυτείες που απαντώνται σε τεράστιες εκτάσεις στις ΗΠΑ έχουν προταθεί ως παράγοντας της εξαφάνισης των μελισσών, καθώς υποστηρίζεται ότι η γύρη και το νέκταρ που συλλέγουν τα έντομα από τα γενετικώς τροποποιημένα φυτά επιδρούν στον οργανισμό τους. Πολλές και διαφορετικές μελέτες έχουν ξεκινήσει επάνω στη συγκεκριμένη υπόθεση, ωστόσο δεν έχουν εξαχθεί τελικά συμπεράσματα.
* Ιός... ισραηλινής καταγωγής: Ένας από τους «υπόπτους» για την κατάρρευση των αποικιών των μελισσών είναι και ένας ιός ισραηλινής προέλευσης, ο αποκαλούμενος «ισραηλινός ιός οξείας παράλυσης» που εντοπίστηκε για πρώτη φορά το 2004. Σύμφωνα με ερευνητές του Πανεπιστημίου Κολούμπια στις ΗΠΑ αν και ο συγκεκριμένος ιός είναι μάλλον απίθανο να προκαλεί μόνος του τη διαταραχή, καθιστά τα μελίσσια πιο ευάλωτα στον αφανισμό. Γονίδια του ιού εντοπίστηκαν σε δείγματα από αποικίες που επλήγησαν από CCD στις ΗΠΑ και οι αναλύσεις έδειξαν ότι σχετίζονται με τη διαταραχή. Οι μελέτες συνεχίζονται.
* Ακτινοβολία: Ίσως η παγκόσμια λατρεία για τα κινητά τηλέφωνα να αφανίσει τις μέλισσες, σημειώνουν ορισμένοι επιστήμονες οι οποίοι υποστηρίζουν ότι η ακτινοβολία που εκπέμπουν τόσο τα κινητά όσο και άλλα hi-tech γκάτζετ παρεμβαίνει στο σύστημα πλοήγησης των μελισσών και τις αποπροσανατολίζει. Μικρή μελέτη που διεξήχθη μάλιστα από ερευνητές του Πανεπιστημίου του Λαντάου στη Γερμανία έδειξε ότι μέλισσες αρνούνται να επιστρέψουν στην κυψέλη τους αν τοποθετηθούν κοντά της κινητά τηλέφωνα. Παράλληλα, και πάλι από γερμανικές μελέτες έχει προκύψει εδώ και αρκετά έτη ότι η συμπεριφορά των μελισσών αλλάζει όταν βρίσκονται κοντά σε πυλώνες υψηλής τάσης.
* Παράσιτα, νέοι παθογόνοι οργανισμοί: Ορισμένοι ειδικοί αναφέρουν ότι νέοι παθογόνοι οργανισμοί εισήχθησαν στις ΗΠΑ και προκαλούν τη διαταραχή στις μέλισσες. Ένα από τα χαρακτηριστικά παραδείγματα αφορά το πρωτόζωο Nosema apis που ζει στο πεπτικό σύστημα της μέλισσας και το οποίο απαντάται εδώ και πολλά χρόνια. Το 2006 οι επιστήμονες εντόπισαν και ταυτοποίησαν στις ΗΠΑ ένα νέο είδος του πρωτοζώου, το Nosema ceranae, το οποίο παρουσιάστηκε σε αποικίες μελισσών που εμφάνισαν διαταραχή κατάρρευσης. Το πρωτόζωο αυτό απαντάται συχνά σε ασιατικές μέλισσες οι οποίες όμως δεν είναι ευάλωτες απέναντί του και σύμφωνα με Ισπανούς ερευνητές που διεξήγαγαν ενδελεχείς αναλύσεις, εισήχθη σε ΗΠΑ και Ευρώπη και είναι το υπαίτιο για τις εξαφανίσεις μελισσών.
Στην Ελλάδα
Το φαινόμενο της εξαφάνισης των μελισσών από τις κυψέλες δεν έχει ακουμπήσει - τουλάχιστον ως αυτή τη στιγμή - την Ελλάδα, σύμφωνα με τα πρώτα στοιχεία. «Μια αρχική καταγραφή σε μικρό δείγμα δείχνει ότι οι απώλειες είναι συνηθισμένες, της τάξεως του 10%, και αποδίδονται σε διάφορες παραμέτρους, όπως σε γνωστές, κοινές ασθένειες.